Осы аймақтың дәстүрлі өкілінің тұтқырлық түсінігі, оның өткеннен шыға алмауы, бүгін ертегіге айналған архаикаға осы өмірде жаңарту бағытында ешқандай болашақ туралы айтуға рұқсат етпейді.

Бірақ, Шығыс әрдайым ондай болған емес. Ол бір кездерде ұлы мәдениеттің тууына себепкер болған, жайнаған мәдениеттің негізін салған. Өз түсінігінің рухын көтеріп ғана қойған жоқ, рухын азат ету мен ұтымды ойға ерік берген. Мәселе мынада болып тұр, оны ұзаққа созылған ұйқыдан алып шығуды тек қана (нағыз) осы халықтың ішінен шыққан, оның қаны мен тәнінен жаратылған және өз халқын жаңашыл болуға еріксіз көндіру үшін, қандай амал болсын жасауға қысылмайтын, нағыз ғұламалар ғана жасай алды.

Шығыстың энтропиясы
Күйреу кезінде және мейлі тұрақсыз болсын, бірақ бәрібір бірлікке қандай да бір потенциал сақтаған, ислам саяси кеңістігі мен оның құлап қалған орнына жаңа ұлттық мемлекетті қалыптастыруда, исламдық азаматтық қоғам ұйымдастырылған және жұмылдырылған еріктілер қоғамдастығы  және умманың жауапты өкілдері сияқты, өте әлсіз азғындау жағдайында болды.
Бүкіл ислам әлемін таң қалдырған, жүйелі дағдарыстан кейін, іс жүзінде барлық салада – ғылымда, саясатта, экономикада, әскери істе, жүзжылдық  отаршылық соғыстан кейін, оның ішкі күші титықтаған соң, исламдық азаматтық қоғам (умма) қалған барлық ислам ұлтын құрайтындар сияқты құлдырау жағдайында болды. Солай, бүгін осы өмірдегі кезекті жаңарту жобасының күйрегенін бақылай отырып, біз Үлкен мұсылмандық Шығыстағы әзірге шешілмеген мәселелердің бәрін белгілеп көрсете аламыз:
1.    Қоғамның, елдің және ұлттың тағдыры үшін жауапкершілікте, мұсылман әлеміндегі азаматтық сана-сезімнің жойылуы және жоғалуы, сатқындықтың өрбуінің, рушылдықтың, ынжықтықтың, жаппай азаматтық жалқаулық пен енжарлықтың негізгі себепшісі болды.
2.    Тарихи, саяси, құқықтық, мәдени және діни сауатсыздық, саяси соқырлыққа, бірбеткейлікке, тапшылыққа, көргенсіздікке, өзінің бақытсыздығы мен қайғысына біреуді кінәлауға, басқаларға шыдамсыздық пен қарауға әкеледі.
3.    Ортақ, біріккен жұмылдыру, ұйымдастыру мен белсенділік дағдысының жоқтығы, кез келген азаматтық ынта танытуда толық берекесін қашыруға себепкер болады, ақылға сыймайтын азаматтық бытыраңқылық  арнасында  қалың топтың түйсігі негізінде жасалған, шұғыл дәл мезгілінде жұмылдырылған бір мезгілдегі қабілеттіліқ – қатты ашулану, кек алу, талқандауды көксеу.
Егер бұрын барлық осы түрлі тілдегі, түрлі мәдениеттегі тайпаларды ұйымдастыратын және тәртіпке келтіретін мемлекет және ислам азаматтық қоғамының институттары кең тараған мешіттер, университеттер, оқу орталықтары, кәсіби және ерікті азаматтардың әлеуметтік-саяси одағы, тәуелсіз бірлестік және ғалымдардың оппозициялық биліктері, билер мен құқықтанушылар, Кітаптағы ұйымдасқан адамдардың қауымдастығы – христиан және иудейлер болса, онда осы және басқа да әлсіреу жағдайында мұсылман әлемі толықтай былыққа батып кетті.

Басқыншылықтан және батыстық басқыншылық  билік кеткеннен кейін, ислам әлемінде халықтар мен рулардың, тайпалардың, барлық осы топтасуды бақылау мен ұйымдастыруда, зиялы тәріздес, Сириядағы, Иран мен Түркиядағы, немесе діни, Сауд Аравиясы сияқты, Залив және Иран елдеріндегі қатал өктем мемлекеттік билік жүргізгеннен басқа ешқандай күші қалмады. Индадан бастап Атлантикаға жететін барлық осы үлкен аймақ сенгің келмейтін бос, берекесі кеткен және жарылу қаупі бар әлеуметтік топқа, дөрекелікпен еріксіз көндірудің көмегімен ғана ұйымдастыруға болатын аймаққа айналды.
    
Шығыстық емес Кавказ
Солтүстік Кавказ ислам мәдениетінің ең ерте мәдени орны болған, ол ешқашан толық мағынада Шығыс болған емес. Ол өзінің бүкіл тарихи аралығында қалып қойды және бүгінгі күнде де бірегей мәдени-өркендеген дамудың үлгісі болуын жалғастыруда. Кавказ 14 ғасыр бойы арабтардың ойшыл, саяси және экономикалық ықпалында болды, содан кейін парсылар мен түріктердің, олар тау халықтарының дүние тануына, олардың әлеуметтік және саяси мәдениетін, биліктің бейбітшілік пен соғысты қалыптастыруда ең күшті ықпал жасады.
Келесі дәлел, аймақтың мәселесіне жақындауды ескермеуге болмайды, бұл нақты дәлел, умманың өзі үшін де, жеке Кавказ халықтары үшін де мұсылман қоғамының ауысуы және исламдандырудың шыңы өтіп кеткен.
Бүгін бүкіл әлемде Ислам әскери-саяси белсенділігінің қуатты екпіні байқалады. Егер қалғанында, ең кең тараған ислам әлемінде бұл белсенділікті зорлықсыз саяси арнамен, үлкен ескертулермен тоқтатуға болса, ал Кавказда, Дағыстандағы, Шешенстандағы және Ингушетиядағы жағдайлардың дамуы бойынша, бұл белсенділік біраз жыл әскери даулар арқылы күшпен алынатын еді. Егер бұл туралы алдын ала айтылған мақсат деп айтсақ, онда бұның себебіне бірнеше дәлел келтіруге болады:
1. Кавказ халқының менталитеті мен психологиясы Шығыстың көптеген басқа халықтарына қарағанда, дауласу кезінде қолына қару алуға бейімделген. Таулы-кавказдықтардың менталитеті әрқашан осындай болған, олар ереже сияқты, көп сөйлесудің орнына, қарсы келген адам үшін зор шығын жасау үшін, «жарылуға» және «қақ бөлініп кетуге» дайын.
2. Кавказдың мұсылман рухының Үлкен соғысы туралы тарихи естелік. Сөзсіз, кеңес үкіметі жылдары бұл естелік біраз басылып тұншығып қалды, бірақ барлық Кавказдағы әскери және диверсиялық акцияның жайылуының көрсеткені, аймақтағы белсенді жастардың біраз бөлігі іс жүзінде бұл естеліктің жаңа тарихи кезеңін толық қайтадан жасап жатыр.  
3. Исламдық ұрандармен болсын, азаматтық қоғамдық институттардың толықтай жетілмеуі, саяси ұйымдардың тәжірибесі мен дағдыларының жоқтығы.  Мұнда батыстық, ымырашыл азаматтық институттары туралы ғана айтылып жатқан жоқ, дәстүрлі таулық және исламдықтар, халықтар съезі сияқты, мұсылман қауымдарының желісі, саяси жұмылдырылған рулық одақтар, тайпа аралық құрама одақтар мен бірлестіктер, исламдық және маслихаттық соттар, мешіттердің қуатты жүйесі, медресе мен исламдық жоғары оқу орындары, қайырымдылық және әлеуметтік ислам ұйымы және қоры, одағы және ғалымдар кеңесі.
Исламдық Шығыста отаршылдық жылдарына, зиялы және социалистік тәртіп  құруға әрекет жасауға қарамастан, ислам азаматтық қоғамының біраз институттары және олардың арасындағы өзара қарым-қатынас жүйесі сақталған. Бұл институттар қоғамдық пікірді, қоғамдық күтулерді арнаға салуды, жоғары бағалауды, белсенділікті, осы және басқа бағытта қаржылай құрбандық беруді қалыптастыруда өте зор рөл атқарады.
Кавказда барлық осы жүйе іс жүзінде кеңес билігі кезінде толықтай жойылып кеткен. Бүгінгі күнде мұны арнаға салатын немесе мұсылмандардың белсенділігіне бағытталып нақты әсер ететін ешқандай күш жоқ.
4. Дарынды және нағыз саяси мұсылман жетекшілерінің жоқтығы, алайда тым болмаса осы үшін біраз жарамдылардың толықтай жоқтығы. Егер кеңес өкіметі күйрегеннен кейінгі ұлттық және ислам түсінігіндегі халықтар аймағындағы қарқынды қайта дамудың басында, бар болғаны Кавказда жиырмадай ғана жетекші болса, онда олар жуық арада әр түрлі себептермен тұғырдан түсіп кетті.
Жас кавказдықтарды өзінің соңынан жасампаз ынтамамен алып жүруді және ұйымдастыруды, қабілеттілікпен шабыттандыруды нағыз жетекшілер жасай алады, ал осыған күш жұмсауға әрекет жасағандар, аймақтың шегінен жаншып шығарылды, кейде кең мағынада заңды деп танылған ортақ ресейлік деңгейде. Егер бүгінгі күнде әлеуметтік саяси жұмылдыру мен өзгертуге қандай да бір ұмтылыс жасалынса және ол Кавказда әрекет жасаса, онда бір-бірінен алыс жатқан екі полюс  - ресми-мемлекеттік және ресми емес наразылықпен, кейде жасырын түрде де шоғырланады.
5. Кавказдық таулықтардың ортақ жан-жақты білімінің төмен дәрежесі. Бүгінгі күнде идеологиялық тербеліс аймағында тұрған нашар әлемдегі тәртіпте білімнің екі нұсқасы бар – зиялылар білімділігі мен  дәстүрлі және мұсылман мәдениетінен, ойшыл мұрагерліктен мүлдем қол үзген білімділік, ал ислам білімділігі зиялы қоғамдық ғалымдардың жетістіктерінен және демократиялық мәдениеттің құндылықтарынан қол үзген.

Тектоникалық өзгеріс
Ресейлік Кавказ, олардың Шығы­сы сияқты, оны ұзаққа созылған әлеу­меттік-саяси летаргиядан алып шығуға қабілетті сияқты, әлі де өзінің терең-тектоникалық соққысын күтеді. Батыс әлемінің барлық ынтасына қарамай, мұндай соққымен, осы халықтың ішінде ымырашыл мәдениет пен демократиялық құндылықтың таратылуы мүмкін емес. Ымырашыл мәдениет Шығыстың дәстүрлі қоғамына қосып берген, қаншалықты сол күш болса да, мұнда мүлдем басқа нәтиже көрсетті, мүлдем басқа сипат алды, күткендей.
Жеке адамның еркіндігіне, өз тағдыры және ұлттың тағдыры үшін жауапкершілік, мемлекеттің саяси өміріне белсене араласуға, ислам әлемінің тұрғындарының санасына батыстық үндеу ықпал етті, бірақ мүлдем басқа мәлімділікпен-ымырашыл демократиямен емес, исламдық-жаңарумен. Таға да бұл ислам дәстүрінің төтенше ішкі күші арқылы болды, осы қоғамдардың отаршылдық және адасу жылдары, бәрібір басып тастай алмады.
Ал егер бұл дәстүр, қандай да бір күшпен басылып тасталынатын болса, онда  шығармашылық, азаматтық саяси ынтамен және жауапкершілікпен, мұсылман азаматтық құқық сұрақтарын ұтымды ғылыми  іздеуде, бірінші кезекте мұсылмандардың өздері иджтихад қақпасын жапқан кездегідей басып тастайтын еді.
Батыс әлемі, таң қалатыны жоқ, өздерінің ымырашыл-демократиялық арбауларымен ислам әлемін, оның әлеуметтік-саяси айналуын өз үлгісімен жасауға әрекет жасады, одан кенеттен мүлдем кері нәтиже туындады.
Ол мұсылмандарда, өздерінің кім екенін ұмытып кеткен бұрынғы тарихи естелікті және жаңа тарихи айналымда ислам мәдениетінің үлгісін толықтай қайтадан жасауда ақылға сыймайтын энергетика дайындығын туындатты. Нәтижесінде, бұрынғы исламдық саяси білімдер және үйлесімдер үйіндісіндегі үлкен қаржылай, саяси, уақытша күш салу жолымен  Батыс көтерген, барлық зиялы әлеметтік-саяси және саяси-құқықтық жүйе картадан жасалған үйшік тәрізді қирай бастады.
Шарасыздықтан жаңарту
Сөзсіз, Үлкен мұсылмандық Шығыс­қа, орталық азиялық исламға, ресейлік Кавказға тереңірек, тектониклық өзгеріс айналысы қажет. Мұны өзінен өзі болады деп күтіп отыруға шама жоқ. Батыстың да, Шығыстың  өзінің қызу қанды жігіттерінің өзінде де, Орталық Азия мен Кавказда да.  Экспресс жаңарту аймағының күш беретін нұсқалары әлеуметтік сияқты, ымырал-демократиялық үлгіде де, өздерінің толық тиімсіздігін дәлелдеді, бүгін сөз осы әлемдегі жаңарту үрдісін мақсаттылықпен, шыдамдылықпен және ұзақ уақытқа бағыттап, жағдай жасау туралы айтылады. Бұл мүмкін:
1. Дәстүрлі мұсылмандық қоғам­дағы (тігінен және көлденеңінен) әлеуметтік жұмылдыруды өсіру ар­қылы;
2. Сол қоғамның өзінде әлеу­меттік әртүрлілік және плюрализмді өсіру арқылы;
3. Әлеуметтік бәсекеге себепші болу арқылы;
4. Ислам әлемінің жүрегіне табысты альтернативті үлгіні дамытуды жасау арқылы, кезінде ФРГ ГДР-ға жасағандай, бүгін ҚХДР үшін оңтүстік Корея сөйлейді, ал Оңтүстік-Шығыс Азия мұсылмандары үшін – Малайзия. Кавказ бүгінгі күнде бола қоймаған, өзінің альтернативті үлгісін әлі де күтуде.
5. Дәстүрлі қоғамнан шыққан жаңа бейнедегі келімсектердің әлеу­меттік мінез-құлқындағы тартымды үлгісін тарату және жасау арқылы, мысалы, жаңа бәсекелес экономикадағы табысты бизнесмендердің, тәуелсіз тілшілердің, саясатшылардың және т.б.
Шебер қолданылған және тара­зыланған ықпалдағы барлық осы әдістер үлкен қоғамдағы әлеуметтік-саяси үрдісті мақсатты түрде басқаруға жол береді. Бірақ, өкінішке қарай, бүгінгі таңда әлеуметтік жұмылдыруды өсіру және аймақтың дәстүрлі қоғамында бәсекелестік тек өткір әлеуметтік қақтығыс пен соғыс нәтижесінде болып жатыр. Дәл осындай қақтығыстар, мысалға, палестиналықтарды ішкі әлемге кіргізіп, оларға араб әлеміндегі білімді халық болуға еркіндік берді. Еуропалық кеңістікте жиі тұрақтаған, бірінші Кавказ халықтары, шешендермен де тура осылай болды.

Жігерлікпен ұстап қалу
Жаңартуға келсек, ал ислам әлемінің энергиясынан нәр алған, азаматтық белсенділікті және әлеуметтік-саяси жұмылдыруды жандандыру, бүгін екі бағытта жүріп жатыр. Өктем тәртіптегі елдерде және ислам азаматтық құрылымының (милитаризация) орнауы жартылай жасырын қоғамға қуылғандармен өтіп жатыр, олардың әскери ұйымға айналғаны, Египеттегі «Исламдық джихад», «Өзбекстандағы исламдық қозғалысқа» ұқсайтын диверсиялық-жарғыш топтар және қозғалыстар. Ресейлік Кавказда оларға ұқсас Кабардадағы «Ярмук» жамағаты және Дағыстандағы «Шариғат».
Ашық демократиялық қоғамдар мен құқықтық мемлекеттерге келсек, осындай мұсылмандық мигранттарды Батыста ғана таптық, онда заңды деп танылған ислам белсенділігінің жалдануы жүріп жатыр, мұсылман қоғамдастығының жұмылдыруының ішінде жетілген, жеке батыл жоспарлардың жасалуы да осында туындайды. Бірақ бүгінде Кавказ жеке осындай жобаны туындатуға ғана емес, бірақ жасалынып қойылған тәжірибені алып пайдалануға да дайын емес.
Осыдан, Кавказдағы исламдық бірбеткейліктің тұтануына таң қалған Мәскеуге, бұл қандай қиын және қорқынышты болса да, бұл тұтануда ислам белсенділігіне жұмылдыруға және наразылық жасауға ұмтылуға, кавказдық қоғамды жаңартуды ұйғаруға қарасты өзіне күш жинау қажет. Бұл мәселені күш жұмсау арқылы шеше алмайсың және аймақты жәрдемге беру арқылы тартып ала алмайсың. Түсінуге тура келеді, Кавказ тектоникалық дүниетануға, құндылықтарға, мәдени және өркендеген қайта толықтыруларға зәру.
Осындай қайта толықтыруларға терең айналыстар, саяси қозғалыстар мен оны алып жүретін, дүниетануды жаңартуды, мәдени-идеологиялық, саяси-құқықтық және әлеуметтік-саяси құрылымдар мен жүйелерді өзіне еліктіретін еді. Осы жолда стратегиялық ықыласты ұстап қалғысы келген әр адамға, бұл қайтадан жандану энергиясын ерттеп мініп қана қоймай, оны құрылым арнасына ғана бағыттауға тырыспай,  бірақ сондай-ақ, бірқатар жүйені құрушы әлеуметтік, саяси, құқықтық, ислам мәдениетіндегі терең таңбаны өзімен алып жүруге, жаңа кавказдық жаңарту жобасының идеологиялық элементтерін қабылдауға дайын болу керек.
Бұдан басқа, нақты кезеңде ынтаны өз қолыңа батыл түрде алу керек, сонымен жігерсіз, ынталандыру және кавказ қоғамын саяси және әлеуметтік жаңартуға мәжбүр еткен, сатқындыққа– белшесінен батуға, рушылдыққа, өз туыстарыңды ғана қамқорлыққа алушылыққа, саяси алып ұйқыға және жағымсыз ұлтшылдыққа, жаңадан қан төгуге жол берілмейді.